Тры віды думак. Ці мае думкі сапраўды мае?

Думкі спадарожнічаюць нам няспынна, але мы рэдка ўсведамляем іх уплыў. У артыкуле разглядаюцца пэўныя няясныя моманты адносна разумення ролі чалавечага фактару ў распазнаванні: хіба тое, што маё, унутранае і аўтаномнае, можа мне шкодзіць? Артыкул заканчваецца заахвочваннем чуваць над станам розуму. Бо розум з’яўляецца вокам для цела. 

Артыкул уяўляе сабой каментарый да 32-га пункта “Духоўных практыкаванняў” (далей – ДП) святога Ігнацыя Лаёлы аб трох відах думак у чалавеку:

“Перш за ўсё дапускаю, што ўва мне ёсць тры [віды] думак, а менавіта: адны – мае ўласныя, якія вынікаюць толькі з маёй свабоды і волі, а два іншых віды прыходзяць да мяне звонку, адны – ад добрага духа, другія – ад злога”.

Выходзячы ад значэння думак для духоўнага жыцця і неабходнасці іх “адсочвання”, накрэслю шырэйшую патрыстычную перспектыву, у якой знаходзіцца дадзеная тэма. Пры гэтым чытач з лёгкасцю заўважыць, што ігнацыянская духоўнасць моцна звязаная са старажытнай трыдыцыяй Касцёла. Дух “Духоўных практыкаванняў” з’яўляецца тым самым духам аддалення ад свету і пошуку Божай славы, уласцівым заснавальнікам першых хрысціянскіх манаскіх супольнасцяў. Вобразнае апісанне аргументацыі дапамагае не толькі высветліць пэўныя пытанні, але можа падштурхнуць да больш сур’ёзнага пагружэння ў тэму. Рэфлексія аб трох відах думак з’яўляецца таксама спробай даць каментарый да ігнацыянскай духоўнасці з пункту гледжання хрысціянскага Усходу. Адступаючы ад звычайнага правіла цытаваць толькі “сваё”, я звяртаюся да аргументаў праваслаўнай духоўнасці, каб паказаць, што дух Касцёла адзін, а зернейкі праўды, дзе б вы іх не шукалі, часам дзівосна пасуюць адны да другіх.  

Чалавек думае

“Што больш натуральна для чалавека, чым дыханне, і бліжэй яго розуму, чым мысленне?”[1]. Такое, на першы погляд, банальнае апісанне сустракаем у разважаннях духоўнага аўтара ХІХ ст. Відавочна, мы не будзем тут казаць пра Езусаву малітву, у якой практыкаванні для дыхання і думак скіроўваюць душу да Бога, але, натхнёныя трапнасцю гэтай цытаты, засяродзімся менавіта на думцы. Яна з’яўляецца нашай найбліжэйшай спадарожніцай – часта незаўважанай і недацэненай. Ігнацыянская духоўнасць кладзе моцны націск на даследванне думак і распазнаванне ўнутраных рухаў. З гэтай мэтай святы Ігнацый прапанаваў частковы і агульны рахунак сумлення (ДП 24-43)[2]. Ён павінен служыць, асабліва падчас рэкалекцый, не столькі “вылоўліванню” грахоў з плыні сумлення, колькі распазнаванню духоўных уплываў. А адбываецца гэта праз пасярэдніцтва думак, пачуццяў і рухаў. Гэта яны канчатковым чынам матывуюць нас на тое ці іншае дзеянне. Таму варта ведаць, хто нам раіць. 

Слуханне і распазнаванне ўнутраных рухаў, знешняя цішыня, сумленнасць у выкананні медытацый – гэта важныя элементы рэкалекцыйнага працэса. Імі цікавіцца духоўны кіраўнік на індывідуальных размовах. Аднак часта выпадае з увагі элемент, які ўплывае на трываласць пладоў рэкалекцый. Не варта выпускаць з рэкалекцыйнага дому чалавека, які падчас рэкалекцый не ўсвядоміў важнай ролі ўласных думак. Мы прыязджаем не адны, але напоўненыя думкамі; пакідаем жа рэкалекцыі яшчэ больш багатымі на думкі. За час практыкаванняў яны дыяметральна змяняюцца. Факт застаецца фактам: мае думкі былі і будуць найбліжэйшым маім таварышам. Па сутнасці, гэта яны ва ўсім вінаватыя; з іх усё пачынаецца… А дзень па дню, між працай і хвілінай для сябе, ці ўвогуле мы заўважаем іх? Яны, замяняючыся адна другой, усцяж аказваюць на нас уплыў. Здараецца, што працэс мыслення не дае засяродзіць увагу, становіцца прычынай бяссонных начэй. Бываюць таксама мысленныя вандроўкі ў гісторыю, у нечым больш жывую, чым цяперашні момант. Ёсць і планы, мары і ўтоеныя думкі. Гэта вельмі складаны, багаты і ўсё яшчэ не да канца адкрыты свет. Ці мы ведаем, як абыходзіцца са сваімі думкамі і наколькі яны могуць нам зашкодзіць?

Думка мімалётная і важная

З аднаго боку, неспасціжны гушчар думак многім людзям замінае прымаць рашэнні, некаторыя з нас  эмацыйна зусім не даюць рады з гэтай стыхіяй. У такім выпадку псіхолагі і псіхіятры могуць параіць, як працаваць над гэтай слабасцю натуры. З іншага боку, няўменне спазіраць духоўныя справы і тым самым даследваць думкі, вынікае наўпрост з натуры чалавека, для якога знешні свет важнейшы за ўнутраны. Думка нябачная, нематерыяльная, таму нескладана зрабіць выснову, што і неістотная. Можна параўнаць яе са штурвалам карабля: ад малога плаўніка, ад той мізэрнай дошкі, што цягнецца за караблём, залежыць ягоны курс і, у значнай меры, лёс усёй вялізнай машыны[3]. Так і ад думкі чалавека залежыць дарога жыцця. Недагляд у сапраўды важнай справе няўхільна вядзе да блукання. 

Адносна свету думкі трэба сказаць, што недахоп унутранай чуйнасці можа выклікаць страту кантролю над часткай душы, у якую можа ўварвацца вораг чалавечага роду. Як падчас доўгай адсутнасці гаспадара ягоны дом ці кватэру могуць прысвоіць іншыя, так і ў сэрцы чалавека можа запанаваць сіла, якая раней незаўважна тулілася да яго ў постаці думак ці жаданняў. 

Думка і яе таварыства 

Цалкам спантанна мы найперш звяртаем увагу на бачныя рэчы, і да таго ж надаем вагу пачуццям. Гэта відавочны закон прыроды. Аднак чалавек часта, на яго бяду, не ўзіраецца з увагай у тое, што нябачнае – у душу і думкі. Варта ведаць свае думкі, якія ўжо стала пасяліліся ў нас. 

Добра, але хіба з пачуццямі таксама можа быць праблема? Яны таксама могуць падманваць? Не сакрэт, што мы кіруемся пачуццямі пры выбары занятку, сяброў ці рэчаў. Там, дзе мы пачуваемся камфортна, дзе нас любяць, нам лягчэй “аддаваць” сваё сэрца. Аднак, калі мы баімся (напрыклад, хваробы, непрыняцця, ацэньвання і г.д.) або прызвычаіліся валодаць нечым (знаёмствамі, дарагімі інструментамі, уплывам на іншых, свабодай дзейнасці…), пачуцці будуць падказваць нам, як падсычаць гэтыя страхі і наталяць голад, каб захаваць унутраную раўнавагу. Нічога дзіўнага ў тым няма, бо менавіта так дзейнічаюць нашыя ўнутраныя абарончыя механізмы. Яны практычныя, але ні ў якім разе не аб’ектыўныя: могуць стабілізаваць дух, аднак гэты ўплыў не заўсёды станоўчы. Калі нейкі манах прызвычаіўся насіць дарагую вопратку шыкоўных брэндаў, то без пераадолення такога механізму стабілізацыі ён не вернецца да сціпласці ў адзенні. Таму не трэба дзівіцца сумніўнай каштоўнасці пачуццяў. Святы Ігнацый тлумачыць, што пачуцці часам становяцца стратэгіяй добрага або злога духа [4], таму яны пазбаўлены адназначнасці. Трэба проста навучыцца іх чытаць, каб выкарыстоўваць гэтую ўнутраную энергію.

Думка добрая або дрэнная

Аб існаванні ашуканскай сілы, супраціўнай Богу, чалавек ведаў заўсёды. Біблійныя крыніцы дазваляюць нам заўважыць, што яшчэ задоўга да абвяшчэння Дэкалогу ахвярай падступнасці Зла сталі першыя бацькі. Ева, апраўдваючыся перад Богам, сцвярджае, што яе падмануў Змей (Быц 1, 13). Ужо ў юдаізме загад клапаціцца аб чысціні думак быў выразны: “Сцеражыся, каб не падкралася да цябе нягодная думка” (Дрг 15, 9). Праўда аб дваякім вытоку думак хутка стала асновай распазнавання духаў. Апісанне жыцця людзей у Старым Запавеце часта змяшчала ў сабе маральную ацэнку: чалавек дзейнічаў сумленна і знаходзіў прыхільнасць у вачах Бога або пад натхненнем іншага духа супрацьстаяў Яму і чыніў зло. Трэцяга варыянта не было. Вымоўны аповед стану духоўных моцаў у свеце пасля першароднага граху знаходзім у святога Грыгорыя (+394): “Пасля нашага граху Бог у сваёй мудрасці не пакінуў нас самотнымі, але на дапамогу кожнаму чалавеку высылае анёла; але і з іншага боку вораг, мучыцель натуры, ужывае такую вёрткасць, што з дапамогай падступнага і варожага дэмана наносіць шкоду чалавечаму жыццю. Бо чалавек, знаходзячыся паміж тымі двума праваднікамі, – а мэты іх узаемна супрацьлеглыя, – сам робіць мацнейшым аднаго ці другога. Добры анёл паказвае праз думку на дабрадзействы цнотаў. А другі – на матэрыяльныя прыемнасці, з якімі не спалучана ніякая надзея на сапраўднае дабро. Цяперашнія даброты, якія можна спажыць і памацаць, няволяць толькі пачуцці бяздумных”[5].

Чалавечая думка

Равеснік узгаданага вышэй пісьменніка, святы Базыль (Васіль) Вялікі (+379), айцец усходняга манастыцызму, ілюструючы крыніцы нашых думак і натхненняў, уводзіць трэці, чалавечы элемент. Тлумачачы, як можна змагацца з непрыстойнымі думкамі, святы адзначае, што ў наш здаровы розум зласлівасць д’ябла можа ўнесці бязладдзе, аднак душа сама па сабе праз занядбанне таксама здольная блукаць вакол таго, што яе не варта. Яна тады пачынае ад адных уяўленняў пераходзіць да іншых, ужо больш абсурдных мараў”[6]. Меркаванне аб трох крыніцах паходжання думак, дасяжных чалавеку: боскай, д’ябальскай і чалавечай, можна сустрэць таксама ў іншых старажытных хрысціянскіх пісьменнікаў, Арыгена (+254), святога Яна Касіяна (+435)[7], які лічыцца заснавальнікам манаскага жыцця на тэрыторыі сучаснай Францыі. Поруч з гэтымі аўтарытэтамі нельга не ўзгадаць меркаванне бадай найбольшага з айцоў пустыні, Эвагрыя Пантыйскага (+399), дыякана, які ад служэння ў святога Грыгорыя Назіянскага ў Канстанцінопалі накіраваўся у егіпецкую пустыню і там пражыў апошнія 15 год жыцця. Ён вучыў, што злыя думкі могуць з’явіцца ў выніку недастатковай дбайнасці пра сваю душу: яе можна ў пэўным сэнсе выбіць з арбіты і прывесці ў рух, якім немагчыма кіраваць. Хвалю моцнай цягі або жарсці ў душы могуць выклікаць не толькі бесы, але таксама нашая памяць і пачуцці. Пустэльнік сцвярджаў, што заняволенне розуму нячыстымі думкамі, якія кружацца вакол яго, незалежна ад натуральнага ці дэманічнага паходжання, адбываецца трыма шляхамі: праз ажыўленне жаданняў, гневу або смутку[8]. Таму можна адчуць, што трэцяя крыніца, чалавечая думка, у распазнаванні з’яляецца найцяжэйшым элементам з прычыны таго, што яе лёгка зблытаць з іншай крыніцай. Наша думка можа як весці да Бога, так і адводзіць нас ад Яго. Зло, якое лашчыцца пад выглядам дабра, а з другога боку, – дабро, якое здаецца цяжкім і шкодным, – вось абшары нашага штодзённага распазнавання духаў[6]. 

Думка паводле святога Ігнацыя

Для айцоў Касцёла сама тэма адрознівання крыніц думак (асабліва тых, якія паходзяць ад чалавека) парадаксальным чынам не была праблемнай. Важна было прасачыць, куды вядзе дадзеная думка, а значыць, і яе эфект. Добрай думкай будзе тая, якая ў канчатковым рахунку набліжае да Бога, інакш яна проста нявартая ўвагі. Такі прагматычны падыход дазваляе нам не клапаціцца залішне аб ідэнтыфікацыі думак, але засяродзіцца на распазнаванні іх пладоў, улічваючы, вядома, нашы абарончыя механізмы. 

Ідэю трох крыніц паходжання думак можа ўбачыць таксама ў Духоўных практыкаваннях (ДП 32). Адзначым, што ігнацыянская духоўнасць глыбока ўкаранёная ў касцёльнай традыцыі манаства і пустэльніцтва. Святы Ігнацый, застаючыся верным гэтай традыцыі, дае практычную параду: “Мы павінны быць вельмі ўважлівымі да ходу думак. Калі іх пачатак, сярэдзіна і канец – цалкавіта добрыя, схільныя да ўсяго добрага, то гэта знак добрага анёла. Аднак, калі ход думак, пададзеных нам, заканчваецца чымсьці дрэнным або павялічвае нашую няўважлівасць або вядзе да чагосьці менш добрага за тое, што раней душа мела намер зрабіць, або калі аслабляе, непакоіць і трывожыць душу, забіраючы яе спакой, цішыню і адпачынак, якія перад тым яна мела, то гэта выразны знак таго, што такая думка паходзіць ад злога духа, ворага нашага ўзрастання і вечнага збаўлення” (ДП 333). 

Грашыць думкай

З увагі на сціпласць гэтага артыкула, мы не будзем закранаць пытанні духоўнага распазнавання і прыняцця рашэнняў, хоць яны звязаныя з тэмай думак. Спрабуем лепш з практычнага боку паглядзець на рэчаіснасць змагання з сіламі цемры. Адзначым, што ў літургіі святой Імшы, у чыне агульнага вызнання грахоў, спачатку вызнаём грахі, учыненыя думкай, потым – грахі языка, паводзінаў або адсутнасці дзеяння. Святы Базыль лічыў, што чалавек найбольш робіць грахоў менавіта думкай. Выказванне Езуса аб тым, што чалавека робіць нячыстым тое, што выходзіць з яго вуснаў (пар. Мц 15, 18), ён наўпрост звязваў з фактам, што ўсялякі грэх пачынаецца з думкі[9]. У сваю чаргу, святы Яфрэм Сірын (+373) лічыў, што думкі падлягаюць той самай ацэнцы, што і ўчынкі. Ён тлумачыў гэта тым, што менавіта зласлівая думка можа мець такі ж вынік, як і дзеянне, падобна таму, як нячысты позірк можа быць тым самым, што чужалоства. Затоены гнеў можа мець сілу мяча, а бязгучная зайздросная думка можа стаць стралою. І дадае: будзем жа баяцца злых думак, бо думка ёсць чынам[10]. Езус Хрыстус, каментуючы Дэкалог, пакінуў нам менавіта такую інтэрпрэтацыю: не толькі не здзяйсняць зла, але і ў думках яго не рабіць. А бяздумнасць? Што ж, яна, наадварот, хутчэй будзе сведчыць аб выпадковасці ўчынка. Святы Ігнацый жа ўдакладняе гэтую рэфлексію і дае тлумачэнне адносна граху думкай. Грэх лёгкі ён вызначае як засяроджанне ўвагі на змесце грахоўнай думкі або чэрпанне з яе прыемнасці. А смяротны грэх будзе звязаны ўжо з рашэннем чалавека, які пастанаўляе зрабіць грэх, незалежна ад таго, ці з’яўляецца гэта актуальна магчымым (ДП 35-36). 

З думкай змагацца

Варта памятаць, што ў пытанні клопату аб чысціні думак патрыстычная і пустэльніцкая літаратура не дае ніякай паблажлівасці. Можа нарадзіцца пытанне: што ж рабіць, каб не грашыць думкай? Яно нагадвае пытанне апосталаў аб тым, хто можа быць збаўлены (Мц 19, 25). Не павінна яно нас ні засмучаць, ні знеахвочваць, але адназначна адсылаць да Божай дапамогі, з якой усё магчыма. Якраз нежаданыя і грэшныя думкі могуць даваць нам урок чуйнасці і трываласці ў іх пераадоленні. А паколькі ўзнікаюць яны часта, то тым самым з’яўляюцца добрай аказіяй да пастаяннага фармавання сэрца ў чаканні Умілаванага – Хрыста. Парадаксальным чынам злыя думкі не дазваляюць нам пачувацца ўпэўнена і бяспечна ані таксама разлічваць на ўласную праведнасць. Для душы яны, нібы нечаканы бандыцкі напад. Калі ж мы хочам даведацца аб метадах барацьбы з грэшнымі думкамі, то старажытныя настаўнікі манаскага жыцця прапануюць тры галоўныя крокі. Па-першае, не лічыць іх сваімі ўласнымі! Па-другое, няспынна адкідаць і праганяць іх. І па-трэцяе, ні на хвіліну, ні па якой прычыне не ўваходзіць у “размовы” са злом. Такія ў найбольш скарочаным выглядзе можна зрабіць высновы, праглядаючы разнастайныя аскетычныя творы ўсходняй духоўнасці. Маляўнічы вобраз да змагання з думкамі можна таксама знайсці ў Эвагрыя Пантыйскага. Па яго словах, кантэмплятыўны розум будзе паводзіць сябе, як сабака на падворку, што заўсёды стаіць на варце чысціні душы і гучна брэша на любое з’яўленне панадлівых думак. 

Заахвочванне

Гэты артыкул мы пачалі цытатай з Ігнацыя (Бранчанінава). Варта было б і замкнуць яго экуменічнай клямкай. “Пан даў нам запаведзь клопату аб розуме, запаведзь, аб якой людзі звычайна не дбаюць, нават не ведаюць аб яе існаванні, патрэбнасці і асаблівай яе важнасці. Аднак Пан, называючы розум вокам душы, абвясціў што калі ён будзе чысты, то ўсё цела будзе светлае, а калі будзе дрэнны, то ўсё цела будзе цёмнае”[12].

Тадэвуш Драздовіч SJ – езуіт, місіянер у Расіі, пробашч парафіі ва Ухце (Рэспубліка Комі, РФ), адміністратар Інстытута св. Тамаша ў Маскве. 

_________________

[1] Игнатий Брянчанинов (+1867), Собрание писем, Москва 2011, с. 130.

[2]  У “Духоўных практыкаваннях” Ігнацый змяшчае рахунак сумлення адразу пасля Фудамента (ДП 23), што можа сведчыць аб важнасці адсочвання думак і пачуццяў ва ўсім рэкалекцыйным працэсе.

[3] Брянчанинов, с. 130.

[4] Добры анёл будзе суцяшаць душу за яе прагрэс, і злы анёл можа зрабіць тое ж самае, але па-іншаму – так, каб душа ў канчатковым рахунку стала паслухмянай злу (пар. Правілы Другога тыдня, ДП 331-332).

[5] Св. Григорий Нисский, О жизни Моисея законодателя, Творения святых отцов, т. 37, Москва 1861, с. 272.

[6] Св. Василий Великий, Симфония по творениям святителя Василия Великого, Москва 2008, с. 229-231.

[7] Manuel R. Jurado, Rozeznawanie Duchowe, Kraków 2002, с. 216-217.

[8] Евагрий Понтийский, Творения аввы Евагрия, Москва 1994, с. 124-128.

[9] Св. Василий Великий, с. 300.

[10] Св. Ефрем Сирин, Симфония по творениям преподобного Ефрема Сирина, Москва 2008, с. 264.

[11] Евагрий Понтийский, с. 123.

[12] Игнатий Брянчанинов, Аскетические опыты, т. 1, Москва 2012, с. 241.

__________________

Крыніца: Tadeusz Drozdowicz SJ. Trzy rodzaje myśli. Czy moje myśli są naprawdę moje?

Pismo poświęcone duchowości ignacjańskiej. MANREZA 2/2021 (6)