Вельмі часта, калі гаворым пра падыход да малітвы, з’яўляецца памылковае меркаванне, што малітву трэба пачынаць з таго, каб нешта гаварыць, і заканчваць трэба тым, каб нешта гаварыць. Між іншым, больш важным ёсць нашае ўважлівае слуханне, чым нашае гаварэнне. Трэба хацець слухаць. Трэба прагнуць пачуць тое, што Пан Бог гаворыць да нас. Зразумела, што і на адно, і на другое (і на слуханне, і на гаварэнне) падчас малітвы павінен быць вызначаны час, аднак варта захоўваць пэўную чарговасць і прапорцыі.
1.Уступ
Малітва – гэта важная, нават найважнейшая сфера нашага жыцця, гэта перажыванне нашага кантакту з Богам. Немагчыма дыхаць, немагчыма існаваць без Бога. Бог падтрымлівае нашае існаванне, адорвае незлічонай колькасцю ласкаў. Божы ўдзел у нашым жыцці, у нашай экзістэнцыі не залежыць ад таго, ці думаем мы пра Яго, ці ўдзячныя Яму. Але кожны чалавек ў душы мае глыбокае прагненне спазнаць свайго Стварыцеля і наладзіць сувязь з Тым, Хто ведае сваё стварэнне ад А да Я. Бог таксама прагне, каб мы былі свядомыя таго, што Ён існуе, дзейнічае і любіць. І ўсё гэта дзеля нас. І Бог, і мы, людзі, патрабуем кантакту, узаемнасці, сустрэч. Калі ў думках і ў сэрцы прымаем тое, што ахвяруе нам Бог, тады змяняецца і якасць нашага жыцця – у сэрца ўваходзіць радасць. Езус Хрыстус выразна сказаў, што хоча для нас радасці. Гэтая радасць не нейкая самамэта, але паходня, якая асвятляе нам тое, што аб’яўляе Езус пра Айца. “Гэта Я сказаў вам, каб Мая радасць была ў вас, і каб радасць вашая была поўнай.” (Ян 15,11).
Малітоўнай рэфлексіі звычайна спадарожнічаюць розныя пачуцці: адны заахвочваюць нас да малітвы, а іншыя, наадварот стрымліваюць жаданне маліцца. Акрамя надзеі, што кантакт з Богам палепшыцца, што будзем памятаць пра добрыя моманты сустрэчы з Ім, адчуваем пэўны страх, што перад намі будуць пастаўлены нейкія новыя патрабаванні, што перад нашымі вачыма ўзнікнуць шматлікія занядбанні і ўся наша няздольнасць у “арганізацыі” малітвы. Як і ў кожнай іншай справе, так і тут неабходна прыняць рашэнне пасля разважлівага распазнавання сваіх унутраных рухаў. Пэўнае адно: хто шукае дапамогі, каб маліцца добра і нават усё лепш, той у скарбніцы Касцёла знойдзе шмат каштоўных рэкамендацый.
Усё навучанне на тэму малітвы – гэта, у пэўнай ступені, тэорыя. У любой чалавечай дзейнасці тэорыя і практыка павіны ісці разам. Ёсць такое сцвярджэнне, што няма нічога больш практычнага, чым добрая тэорыя. Гэта датычыцца і малітвы, хоць малітва, па сваей прыродзе, па-дзіцячы простая. Справядліва яе можна параўнаць з жэстамі ў сям’і дзе пануе любоў. Аднак, адчуваецца, што і ў сям’і, і ў малітве сустракаюцца розныя цяжкасці. Вынікі першароднага граху закранулі кожную сферу нашага жыцця, паўплывалі і на нашыя кантакты з Богам. Яны сталі больш складанымі, іх лёгка пазбыцца. Каб вярнуць дзіцячую непасрэднасць у адносінах да Бога, неабходна шмат папрацаваць і свядома прыкласці намаганні, каб стварыць адпаведныя ўмовы для малітвы, для сустрэчы з Богам.
2.Умовы малітвы
Адна з умоў малітвы – падрыхтоўка. Шматлікія аўтары недахоп у падрыхтоўцы малітвы называюць “спакусай Бога” (Сір 18, 23). “Людзі, якія лічаць, што малітва – важны, узвышаны акт, стараюцца прыступаць да яе з такой падрыхтоўкай, якой патрабуе кожнае важнае заданне,” – заўважае айцец Шпідлік. Да малітвы неабходна сябе падрыхтаваць. Варта клапаціцца пра сталую штодзённую гатоўнасць да малітвы. Напрыклад, спевакі маглі б нам расказаць, на чым заснавана іх падрыхтоўка да спеву. Яны ведаюць, што трэба рабіць і чаго трэба пазбягаць перад канцэртам, каб быць у форме. Мы спрабуем вызначыць, што накіроўвае нас да малітвы, а што перешкаджае нам маліцца.
Святы Бернард тлумачыць, у чым заключаецца няправільны падыход да малітвы. Ён называе чатыры галоўныя перашкоды, якія мы павінны “пераадолець” перад тым, як будзем маліцца: недастатковая зацікаўленасць, клопат пра іншыя справы, згрызоты сумлення, шквал цялесных уяўленняў. Гэтыя перашкоды можна прадставіць у такім сістэмным парадку:
1) Першая перашкода – грахі. Не только смяротныя, але і штодзённыя, так званыя лёгкія. А ў малітве мы павінны з’яднацца з Божай воляй. Як жа атрымаецца гэтае яднанне ў таго, хто свядома знаходзіцца на дыстанцыі ад Божай волі?
2) На другім месцы стаяць усе дрэнныя схільнасці, жаданні і намеры. Малітва павінна схіляць сэрца да дабра. Усе дрэнныя схільнасці вельмі ўстойлівыя і моцна трымаюць чалавека. Арыген, аднак, на першае месца ставіць гнеў. Непрыемныя ўспаміны спазнанай крыўды могуць нас пераследаваць у малітве: мы больш думаем пра таго, другога, чым пра сябе, і адыходзім ад малітвы знеахвочаныя і ў дрэнным настроі. У гэтай сувязі часта звяртаюць увагу на радкі са Святога Пісання: “Таму, калі прынясеш дар свой да ахвярніка і ўспомніш там, што брат твой мае нешта супраць цябе, пакінь дар свой перад ахвярнікам і ідзі спачатку памірыся з братам сваім, а тады прыйдзі і прынясі дар свой” (Мц 5,23-24).
3) Трэцяе месца аддадзена пільным, вельмі важным справам і клопатам. Зразумела, што праца павінна займаць сваё месца і свой час. Аднак, хто не ў стане ні на хвіліну расслабіцца, хто ўвесь час баіцца, што нешта забыўся, той і памаліцца спакойна не зможа. Св. Ян Лесвічнік сцвярджае, што чыстая малітва вызваляецца ад “разумных і неразумных” клопатаў. Часам, менавіта падчас малітвы, у галаве ўзнкае рой цікавых ідэй і розных ініцыятыў. Забудьцеся пра ўсе гэта! Бог адорыць нас добрай думкай у адпаведны час.
4) Маральнымі і псіхалагічнымі перашкодамі ў малітве з’яўляюцца нясталасць і плынь думак. Марскія хвалі нясуць карабель, але таксама могуць яго кідаць у розныя бакі, а нават і патапіць. Так і з хвалямі ўяўлення.
Чатыром перашкодам супрацьстаяць чатыры пазітыўныя ўмовы для малітвы:
1. Чыстае сумленне
2. Панаванне над сваей пажадлівасцю (думкі, спакусы).
3. Велікадушнасць, шчодрасць у адносінах да Бога. Гатоўнасць забыцца пра ўсё і палічыць няважным тое, што не вядзе да кантакту з Ім.
4. Увага і засяроджанасць.
Што замінае нашай малітве? Што дапамагае нам маліцца? Не толькі ў медыцыне важна правільна паставіць дыягназ, каб потым добра лячыць. Не думайце, што перамагчы ў сабе галоўныя перашкоды і выпрацаваць добрыя схільнасці – гэта лёгкі і хуткі працэс. Патрэбны намаганні, а таксама засяроджанасць, якія аднаўляюцца кожны дзень на працягу ўсяго жыцця. Езус так заахвочвае і перасцягае нас: “Чувайце і маліцеся, каб не паддацца спакусе. Сапраўды, дух ахвочы, але цела слабое” (Мк 14, 38).
Далей будзе ісці размова пра патрэбу асабістай падрыхтоўкі да малітвы і пра значэнне гэтай падрыхтоўкі. Падчас медытацыі (малітоўным разважанні) мы не павінны задумвацца, аб чым хочам разважаць. Трэба раней вызначыцца з тэмай. Напрыклад, напярэдадні вечарам або ў іншы час, прызначаны менавіта для падрыхтоўкі медытацыйнай малітвы. (Зразумела, гэта не з’яўляецца абсалютным патрабаваннем, але добрай парадай, бо малітва, папярэдне падрыхтаваная, прыносіць большы плён).
3.Падрыхтаваць некалькі пунктаў для разважання
Падчас рэкалекцый большую частку падрыхтоўчай работы выконвае айцец рэкалекцыяніст. Ён дапамагае нам “учытацца” ў Божае Слова, дае метадычныя парады. У штодзённым жыцці такую работу мы выконваем самі. Зразумела, што заўсёды можна знайсці адпаведны каментар, каб больш поўна адкрыць, што хоча сказаць нам Бог у дадзеным урыўку Святого Пісання.
Звернем увагу, што ў аснову плённай падрыхтоўкі малітвы лягло перакананне (якое выплывае з веры), што Бог Айцец звяртаецца да нас праз слова Святого Пісання, а Святы Дух, як галоўны аўтар гэтых словаў, гатовы падтрымліваць нас ва “ўчытванні” ў збаўчае значэнне Божага Слова. Мы адкрываемся на яшчэ большую дапамогу Святога Духа, калі просім Яго, хоць адным заклікам, каб асвяціў нас, каб дапамог нам прыняць слова, якое разважаем, як Божае Слова. Гэта зварот, які скіраваны да кожнага з нас тут і ў дадзены момант.
Важным элементам нашай унутранай паставы (ужо на этапе падрыхтоўкі) з’яўляецца свядомы дазвол, каб Пан дакранаўся да нас. Як хоча і калі хоча. Гэта вельмі важны момант, бо часта мы слухаем Бога і, адначасова, карыстаемся фільтрамі. Гэтыя фільтры – справа “старога чалавека”, рэшткі якога засталіся ў нас, які бароніць свае інтарэсы. Ёсць толькі адзін спосаб, як пазбавіцца гэтых фільтраў: неабходна свядома прыняць паставу “безабароннасці”, калі будзем слухаць Божае Слова. Трэба таксама свядома адкрыцца не толькі на духоўную асалоду (якая не раз з’яўляецца на малітве), але і на тое, што ў Божым Слове можа быць балючым, што можа засмучаць або выклікаць пачуццё сораму.
Калі засвоім гэтыя правілы, то Божае Слова, бясспрэчна, прынясе свой збаўчы плён. Ужо падчас падрыхтоўкі да медытацыі мы заўважым, што Божае Слова прасвятляе і абуджае цэлую гаму пачуццяў. І гэтыя пачуцці бываюць вельмі моцнымі, нават мацнейшымі, чым падчас самой медытацыі. Гэтыя першыя ўражанні і пачуцці з’яўляюцца для нас сігналамі, праз якія Бог вельмі канкрэтна і выразна паказвае нам, пра што хоча з намі размаўляць.
Падрыхтоўваючы медытацыю, трэба вызначыць некалькі пунктаў, якія хочам закрануць у малітве. Аднак, гэта не азначае, што гэтыя пункты трэба ўспрымаць як тое, што неабходна перапрацаваць або адрабіць. Святы Ігнацый ў сваёй кнізе “Духоўныя практыкаванні” на час медытацыі дае каштоўную параду: “у пункце, у якім знайду тое, чаго шукаў, затрымаюся даўжэй і адпачну, і, пакуль тут не насычуся, не перайду да наступнага пункта” (пар. ДП, 76). Сэнс гэтага выказвання тлумачыць яшчэ адна парада святога Ігнацыя: “…не багацце ведаў, але ўнутранае адчуванне і смакаванне рэчаў задавальняе і насычае душу” (ДП, 2).
Зразумела, што ўнутранае адчуванне і смакаванне “Божых рэчаў” адбываецца ў душы асобы, якая моліцца – гэта яе асабістая справа. У такой сітуацыі ніхто нікога не выручыць. Толькі дзякуючы асабістаму разважанню і пераасэнсаванню кожны знаходзіць тое, “што яму дапамагае лепш у разуменні і перажыванні дадзенай біблійнай гісторыі”. Жаданы смак і духоўны плён здабываем з большай карысцю “дзякуючы ўласнаму разважанню”. “І дзякуючы Божай моцы”, якая “асвятляе наш розум”, а не шматлікім чужым тлумачэнням (пар. ДП, 2).
4.Няўдачы, цішыня і маўчанне
Няўдачы падчас малітвы здараюцца ва ўсіх, можа, нават штодзённа. Варта паставіць пытанне: якая галоўная прычына няўдалай малітвы? Акрамя вышэй названых (чатыры перашкоды), хачу звярнуць увагу на тое, што можна было б акрэсліць, як спатыканне аб парог малітвы, калі асоба не робіць ніякіх высілкаў, каб пераступіць гэты парог.
Несумненна, ёсць штосьці такое, як “парог малітвы” і неабходна пераадолець яго, колькі разоў мы б ні пачыналі малітву. Гэта не матэрыяльны парог, які знаходзіцца дзесьці па-за намі, звонку. Ён размяжоўвае два духоўныя станы ў нас. На адным баку (перад парогам) я, заняты сабой, сканцэнтраваны на сабе, напрыклад, на сваіх ранах, страхах і іншых праблемах. Вобразна гэты стан можам выразіць так: я павернуты да самога сябе. Я эгаіст, эгацэнтрык, які не дасць рады перанесці ўвагу на Бога. На другім баку (г.зн., за парогам) пачынаю існаваць па-іншаму: звяртаюся да Бога, да Яго кірую ўвагу і ўсе пазнавальныя здольнасці. Атрымліваю такую сілу волі, што магу трываць у адносінах з Богам. Дазваляю, каб Божая Веліч прасвятляла мяне. Стаю перад Ім – адкрыты на Яго волю. Пачынаю слухаць, разважаць, задаваць пытанні. Размаўляю. Мяне напаўняе радасць, бо маю кантакт з Богам, бо імкнуся ў Яго бок, іду Яму насустрач.
Парог, які аддзяляе ў нас стан не-малітвы ад стану малітвы, вельмі выразны. Пасля першароднага граху гэты парог нам здаецца вельмі вялікай перашкодай, якую ўласнымі сіламі немагчыма пераадолець. На шчасце, Бог са свайго боку заўсёды прыходзіць да нас з дапамогай. Бог не падвядзе. Бог не спозніцца – Ён заўсёды першы. Калі справа так выглядае, то давайце паспрабуем акрэсліць, што яшчэ належыць да нас, калі мы пераступаем гэты парог малітвы. Нашыя шанцы ўзрастаюць, калі мы досыць доўга прабываем у цішыні і маўчанні. І гэтае прабыванне нічым немагчыма замяніць. Ніякая іншая дзейнасць “не выпусціць” з нас гэтую энергію, неабходную, каб пераступіць парог малітвы. У цішыні, якая трывае даўжэй, чым звычайна, мы збіраем сілы, каб, па словах святога Ігнацыя, “…вырвацца з самога сябе і перайсці ў Бога”. Рухавік ракеты павінен мець паліва, каб пераадолець гравітацыю; мы патрабуем цішыні і маўчання, каб пераадолець прыцягненне саміх сябе і таго, што часовае.
Часта ў адносінах да малітвы сустракаецца памылковае перакананне, што пачынаць малітву трэба з размовы. І запаўняць трэба размовай. Уважлівае слуханне ж важнейшае, чым нашае гаварэнне. Трэба хацець слухаць. Трэба прагнуць пачуць тое, што гаворыць Пан Бог. Зразумела, што і на слуханне, і на гаварэнне падчас малітвы павінна быць вызначана месца і час. Важнымі, аднак, з’яўляюцца пэўная чарговасць і прапорцыя. Калі нам залежыць на тым, каб быць гатовымі слухаць Бога і добра адказваць Яму, то заўсёды малітву павінны пачынаць ад маўчання.
Чаму так важна пачынаць малітву ад таго, каб замаўчаць, чаму так важна трываць у цішыні? Таму што толькі ў цішыні, толькі ў маўчанні становімся па-сапраўднаму прысутнымі і для сябе, і для Бога. Вядома, што адсутныя не могуць сустракацца! Таму трэба акунуцца ў маўчанне, каб спачатку самому стаць прысутным. Гэта ўмова сустрэчы з Богам. Св. маці Тэрэза з Калькуты казала: ”Бог – Сябар маўчання. Мы патрабуем маўчання, каб дайсці да душы”.
Нашу здольнасць сустракацца з Богам у малітве можна параўнаць з прыладай, якая працуе толькі пасля таго, як яе падключылі да электрычнасці. З тэлефона не будзе ніякай карысці, пакуль ён не будзе зараджаны і ўключаны. Малітоўная тэлефонная лінія паміж намі і Богам тады будзе актывізаванай, калі “суцішваемся” і ўваходзім у глыб сябе. Менавіта пасля ўсталявання кантакту з самім сабой становімся здольнымі ўвайсці ў кантакт з Богам. Апошнюю думку можна выразіць так: “Спачатку памаўчы, супакойся і ўвайдзі ў глыб сябе, каб быць у стане сустрэцца з Богам”, “Спачатку максімум цішыні – і ніякіх словаў!”
Для таго каб зразумець прачытаны тэкст або пачутае выказванне, патрабуем мінімум засяроджанасці і ўвагі, скіраванай на тое, хто і што гаворыць да нас. Наколькі ж больш трэба клапаціцца аб унутранай паставе, калі хочам слухаць Бога.
Маўчанне, супакой і засяроджанасць неабходныя яшчэ і таму, што свет, у якім мы жывём, дае нам шмат прапаноў у выглядзе інфармацыі, гукаў, малюнкаў. Часам нам надакучвае гэтае жыццё ў стане няўважлівасці, рассеянасці. Знеахвочваемся не раз, усведамляючы, што нашае жыцццё павярхоўнае, далёкае ад таго, што на самой справе Важнае і Найважнейшае. Замест расчаравання, дазволім сабе хоць час ад часу на святы гнеў супраць цывілізацыйнай плыткасці і банальнасці жыцця. Душа мае права (а нават і абавязак) крычаць, калі яе ігнаруюць, калі асуджаюць на адзіноту, калі не можа суцешыцца “вяртаннем наўпрост да Божай Любові” (Папа Пій ХІІ).
5. Як гэта зрабіць
Што трэба зрабіць, каб ”дабрацца да глыбіні душы”? Да якіх дзеянняў на парозе малітвы трэба вяртацца, каб хутка і вынікова дасягнуць уласнага цэнтра? Спачатку неабходна знайсці ўнутраную цішыню, супакоіць думкі і пачуцці. Да ўласнага цэнтра зможам дабрацца не тады, калі гаворым, але тады, калі маўчым. Толькі ў маўчанні паступова зможам дайсці да глыбіні нашай душы. Машына без паліва не паедзе і не давязе нас да мэты. Для нас, калі мы хочам дасягнуць глыбінь нашай душы, такім палівам з’яўляецца цішыня і маўчанне. Але не толькі гэта.
Цішыні і маўчанню павінна спадарожнічаць моцная воля сысці ў глыбіню, воля ўвайсці ў сябе і дасягнуць такога глыбокага ўзроўню асобы, на якім чалавек адкрывае, што ён “слухае Слова”, што без слухання Іншага яго жыццё не мае трывалага сэнсу. Гаворка ідзе аб паставе ўважлівага слухання гэтага Адзінага Слова, у Якім Бог пастаянна звяртаецца да нас, пастаянна аказвае Сваю Любоў, усцяж стварае нас і заклікае да адказу.
Сапраўды, калі чалавек супакойваецца і паступова ўваходзіць глыбей, тады (у пэўны момант) перад яго вачыма паўстае цудоўны вобраз самога сябе, з’яўляецца простае і захапляльнае веданне самога сябе. Сам не можа растлумачыць тое, што ён існуе, чаму існуе і дзеля чаго. У самім сабе ніхто не можа знайсці сэнс сваёй дзейнасці і трывалай апоры для свайго існавання. Гэтыя асноўныя ісціны ”даходзяць” да нашай свядомасці толькі тады, калі “навязваем” цішыню, калі не закідвае сваімі прапановамі і не напаўняе нас гоман штодзённасці. У цішыні і засяроджаным маўчанні мы ўяўляем сабой вялікі пытальнік. Адкрываем, што мы – Пытанне, якое прагне Адказу – важнага, вырашальнага.
Яшчэ адзін момант. Маўчанне і цішыня павінны быць дастаткова працяглымі і інтэнсіўнымі, каб дайсці да таго, пра што тут ідзе размова. Няхай словы св. маці Тэрэзы з Калькуты пацвердзяць нашыя разважанні: “Нам вельмі цяжка маліцца, калі мы не ведаем, як павінна выглядаць нашая малітва. Мы павінны самі дапамагчы сабе ў навучанні малітве. Найважнейшая справа – цішыня. Душы людзей малітвы – гэта душы, у якіх пануе глыбокая цішыня. Не можам стаць у Божай прысутнасці, калі не прымусім сябе ўвайсці ў знешнюю і ва ўнутраную цішыню. Мы павінны прызвычаіцца да таго, каб суцішыць вочы, вушы, язык”.
Сёння цывілізацыя прапануе нам шмат раздражняльнікаў, якія мы з лёгкасцю паглынаем. Мы павінны “навязваць” сабе цішыню – знешнюю і ўнутраную. Павінны прызвычаіцца да поўнай цішыні душы, вачэй і языка. Нам вельмі цяжка дасягнуць унутранай цішыні, але мы павінны клапаціцца пра гэта. Адзін мудрэц сказаў: “Не будзем шукаць цішыню на вяршыні гары, а гоман – на мясцовым рынку. Мы знойдзем іх у нашым сэрцы”.
Пакуль успрымаем цішыню як пустку, пакуль адчуваем патрэбу ў нейкай дзейнасці – датуль мы яшчэ не засяроджаныя: не дайшлі да саміх сябе, да таго месца, у якім відаць, як на далоні, што “Не хлебaм aдным будзе жыць чaлaвек” (Лк 4, 4).
У нашым штодзённым жыцці давайце будзем пачынаць малітву з таго, каб суцішыцца і супакоіць дух. Робячы гэта шмат разоў, атрымаем досвед, што Бог сапраўды прамаўляе да нас у глыбіні.
Толькі я сам/сама магу пачуць гэтае Яго слова да мяне – ува мне, і Яго слова ўва мне – да Яго… Толькі я магу стаць свядомым і радасным удзельнікам гэтага ўнутранага дыялогу Бога ўва мне.
Крыштаф Осух SJ
Пераклад Таццяны Фядотавай
Крыніца: Krzyszof Osuch SJ. Bez czego nie da się modlić?
